Vuile onderbroeken, voodoopriesters en voetbal
Over bijgeloof, magie en voodoo in het voetbal
Voetbal barst van het bijgeloof. Zelfs de grootste voetballer aller tijden ontkwam daar niet aan. In de jaren 60 had Pelé een zeldzame vormdip. Hij kwam tot de volkomen logische conclusie dat zijn slechte prestaties te wijden waren aan het verlies van zijn geluksshirt. Dat shirt had hij aan een Santos-fan gegeven.
Pelé huurde een privédetective in om zijn shirt op te sporen in de hoop zijn vorm terug te vinden. Een week later had de detective beet en kreeg Pelé zijn shirt weer. En daarmee ook onmiddellijk zijn vorm. Hij begon weer te scoren bij de vleet. Later bleek echter dat zijn geluksshirt nooit gevonden was. De detective biechtte op dat hij hem gewoon een oud shirt van een eerdere wedstrijd had gegeven.
En zo zijn er wel meer bijgeloven in het voetbal. Kolo Toure moest altijd als laatste het veld betreden. Het leverde hem in 2009 een gele kaart op nadat hij weigerde het veld op te komen tot William Gallas het veld had betreden. Gallas onderging op dat moment een blessurebehandeling.
In 1998, tijdens het WK, kuste het Franse elftal iedere wedstrijd voor de aftrap, in navolging van Laurent Blanc, keeper Fabien Barthez op het kale hoofd. De Fransen werden wereldkampioen.
Ook Johan Cruijff was bijgelovig. Voorafgaand aan wedstrijden spoog hij altijd kauwgom op de helft van de tegenstander. Een keer vergat hij het, tijdens de Europa Cup I-finale van 1969 tegen AC Milan. Ajax verloor toen met 4-1.
Zo kunnen we nog wel even doorgaan. Sterrenbeelden die bepalen of een speler wel of niet wordt opgeroepen, geen seks voor de wedstrijd, spugen op de muur bij de urinoirs, Willy Wonka kijken voor de wedstrijd, zout gooien op het veld, kippen slachten langs de zijlijn. Ook dat is voetbalbijgeloof.
Dat laatste overigens, die kippen, is misschien wel méér dan alleen bijgeloof.
Magische rituelen
Magie is de kunst van het manipuleren van de werkelijkheid. Een beetje zoals het kunststukje van Dennis Bergkamp, zijn wondergoal tegen Newcastle United in 2002, die door het Engelse publiek werd verkozen tot mooiste goal ooit in de Premier League. De schitterende voetbeweging waarmee Bergkamp de Newcastliaanse verdediger Nikos Dabizas verschalkte was magisch. Maar dat is niet helemaal het soort magie waar ik het over heb.
De magie waar ik het over heb, is heel wat anders. Je zou het eerder hekserij noemen. Het uitoefenen of aanroepen van bovennatuurlijke krachten, verborgen krachten, om mensen en gebeurtenissen te beïnvloeden. Magische handelingen, in traditie gewortelde rituelen, voorschriften en symbolen.
De wortels van mijn magie liggen eeuwen in het verleden, in bijvoorbeeld de oude Mesopotamische en Egyptische beschavingen. Daar werd magie serieus beoefend. Het werd toegepast om de jacht te bevorderen, om het volk te beschermen tegen natuurgeweld, maar ook om bepaalde personen te bevoordelen. Of te benadelen. Zwarte magie.
Magische rituelen kunnen betekenis uitdrukken, normen en waarden van een samenleving representeren, maar ook de samenhang binnen een groep bevorderen, vaak verbonden met een religie of andere levensbeschouwing. De magie die ik bedoel is zoveel meer dan bijgeloof, mooie bewegingen en goocheltrucjes.
Surinaamse magie
Ik ben zelf Surinaams. Volgens een DNA-test heb ik Nigeriaanse, Senegalese, Scandinavische, Noord-Europese, Iberische, Zuid-Oost Aziatische, Chinese en Masais genen, maar ingepakt en met een strikje eromheen vertaalt dat zich heel simpel naar Surinaams.
In de zomer van 2005 tijdens een vakantie naar het moederland ontkwam ik er niet aan om met de familie mee te reizen het binnenland in, de relatieve luxe in hoofdstad Paramaribo achter me latend. Het was een enerverende ervaring, vol modderpoelen, vliegende kevers en emmers die dienstdeden als toilet, maar ook heldere sterren aan de hemel, blootsvoets voetballen met mijn neefjes en uitgestrekte, onbedorven natuur.
Hoe het dorp waar we bleven heette, weet ik niet meer. Het kan vanalles zijn geweest. Steden en dorpen in Suriname hebben prachtige inheemse namen als Brokopondo, Abannakondre en Afobaka, maar ook bescheiden titels zoals Lelydorp, Onverwacht en Nieuw-Amsterdam. De naam van mijn dorp lag er vast ergens tussenin. Omringd door oerwoud, groenhartbomen en brulaapjes, maakte ik daar voor het eerst kennis met winti. Magie.
Er zou later in de avond een wintiprei (prei is spel in het Surinaams)zijn, een rituele dansavond ter gelegenheid van de goden. Tijdens zo'n dans raken de dansers in trance en nemen geesten bezit van hun lichaam. Die goden? Dat zijn winti’s.
Maar eerst moesten er rituelen worden uitgevoerd. Ik was nieuwsgierig dus trok ook het oerwoud in. Een van de rituelen was het slachten van twee kippen, een witte en een zwarte. Voor de barbecue, was m’n eerste gedachte. Zo naïef.
De kippen waren niet om later op te kluiven, maar om boze geesten weg te halen. Boze winti’s. Die vielen iemand lastig, brachten die persoon ongeluk in zijn persoonlijke en professionele leven. Logischerwijs wilde hij van die geesten af. Ze hadden ook namen, behoorden tot een bepaalde soort: bakroe en jorka. De eerste had een groot hoofd en bestond voor de helft uit hout en voor de helft uit vlees. De ander was de geest van een net overledene. Samen maakten ze het leven van hun slachtoffer zuur. De kippen waren een bloedoffer om de bakroe en jorka weg te halen.
Juju in Fulham
Papa Bouba Diop was een van de betere Senegalese voetballers. De verdedigende middenvelder en centrale verdediger maakte voornamelijk furore in Engeland, waar hij speelde voor Fulham, Portsmouth, West Ham United en Birmingham City. De Engelsen noemden hem liefkozend ‘The Wardrobe’ vanwege zijn bouw. Hij was bijna 2 meter lang. In het seizoen 2004/2005 speelde hij voor Fulham. De club uit Londen was in de eerste seizoenshelft afgegleden richting de degradatiezone en Bouba Diop besloot in te grijpen. Met een juju-ritueel. Wat zeg ik je, magie.
Zes maanden voordat ik in Suriname kennismaakte met winti, betrad Bouba Diop onder de schaduw van de schemer het veld in Craven Cottage. Hij had een mengsel bij zich, bereid door een voodoopriester, en dat strooide hij uit over het veld en de doelpalen. Het mengsel bestond uit aarde, wierook en, ja hoor, kippenbloed. Diops bloedoffer was trouwens niet om boze geesten te verjagen, maar juist om bescherming van bevriende goden te zoeken en verwarring te zaaien bij de tegenstander. In de eerstvolgende wedstrijd miste die tegenstander, West Bromwich Albion, kans op kans op kans. De bal weigerde het doel in te gaan. Uiteindelijk was het Bouba Diop zelf die diep in blessuretijd voor Fulham de winnende goal maakte. Zijn bloedmengsel had gewerkt, zoveel was duidelijk. Dat Edwin van der Sar onder de lat stond bij Fulham, had er bij nader inzien misschien ook iets mee te maken.
‘Voodoo wordt beoefend in mijn deel van de wereld en ik ben erin gecultiveerd,’ zo zei Bouba Diop later in een interview. ‘Ik zal Fulham helpen als dat nodig is. Ik heb het gedaan, we hebben resultaten geboekt en zullen het opnieuw doen als we beginnen te verliezen. Ik moet voorzichtig zijn met hoe ik praat over deze vorm van magie, want het is een taboe ding hier in het Westen, maar het is allemaal goed omdat het ons kan helpen.’
Diasporische religie
Zowel juju als winti maken gebruik van kippenbloed in hun rituelen. En hoewel ik het allebei magie noem, zijn het wel twee verschillende dingen. Winti is een traditionele Afro-Surinaamse religie. Alle winti's bestaan uit goedaardige aspecten (bun-sey) en boosaardige (ogri-sey). Zij zijn door Afrikaanse slaven meegenomen naar Suriname. De winti's zijn (deels) erfelijk en waken over alle familieleden, zolang die hen eren en offers brengen als dank. Als de spirituele regels en wetten overtreden worden, dan kan dit tot vergelding leiden. Je moet dan spirituele verzoening zoeken, bijvoorbeeld door rituele kruidenbaden en andere rituele handelingen.
Juju is weer net anders. Het is een spiritueel geloofssysteem in West-Afrika, waarin religieuze voorwerpen worden gebruikt als onderdeel van hekserij. Voorwerpen als amuletten en spreuken worden gebruikt voor zowel goedaardige als kwaadaardige doelen. De term Juju wordt ook weleens gebruikt om alle traditionele Afrikaanse religies aan te duiden.
En dan hebben we ook nog voodoo, zoals Bouba Diop zijn kippenbloedritueel noemde. En dat is weer een officiële godsdienst van Haïti, gebaseerd op de West-Afrikaanse vodun-religie. Het is ook een verzamelnaam voor occulte religies. Voodoo is net als winti door de slavernij via Afrikaanse slaven in Haïti en de Cariben terechtgekomen. Hetzelfde geldt overigens voor het Cubaanse santeria, heiligenverering, en het Braziliaanse candomblé, voorvaderverering. Volgens ons westerlingen is het hekserij, maar in principe zijn winti, juju, voodoo, santeria en candomblé niets anders dan Afrikaanse diasporische religies. Dat ‘magie’ veelvuldig een weg vindt naar het Afrikaanse voetbal is dan ook niet verwonderlijk.
Magie tijdens AFCON
Tijdens de Afrika Cup in 2000 brak in de kwartfinale tussen Nigeria en Senegal een controverse uit over het vermeende gebruik van hekserij.
Senegal stond in de 80e minuut met 1-0 voor. De wedstrijd was bijna ten einde toen een lid van de Nigeriaanse delegatie plots het veld op sprintte. Hij stormde als een wervelwind langs verschillende spelers op ramkoers met het doel van Senegal. Daar griste hij een voorwerp uit de netten. De Afrikaanse bond was woedend en schorste de ambtenaar, maar door zijn landgenoten werd hij als held vereerd. Het voorwerp dat hij uit het doel verwijderde was namelijk een krachtige talisman. Opgehangen in het Senegalese doel om te voorkomen dat de Nigerianen zouden scoren. Nigeria won uiteindelijk de wedstrijd met 2-1.
Twee jaar later, in 2002, was er opnieuw ‘magische’ ophef toen Kameroen de halve finale van de Afrika Cup speelde tegen Mali. Het was vlak voor de aftrap. De sfeer zat er goed in. Tromgeroffel en trompetgeschal. De geur van vlees dat gebakken werd en rode bekers gevuld met bil-bil. Er heerste een feeststemming, en bondscoach Winfried Schäfer betrad samen met zijn assistent Thomas N’Kono het veld. De twee coaches hadden nog maar een paar meter gelopen toen ongeveer 10 oproerpolitieagenten het veld op sprintten en Nkono tackelden.
Toen N’Kono zich verzette, renden er meer politie het veld op. N’Kono werd naar de grond geslagen en door agenten de sintelbaan opgesleept. Een met stomheid geslagen Schäfer riep de aanwezige journalisten en fotografen op om vast te leggen wat er gebeurde. Ondertussen werd N’Kono geboeid en de spelerstunnel in geleid. Zijn trainingsbroek was tijdens de schermutseling afgezakt en hing om zijn enkels.
Een paar seconden later rende een politieagent terug het veld op en leek een voorwerp van de grond te halen waar Schafer en zijn assistent hadden gestaan. De fans in het stadion applaudisseerden luid. Het voorwerp was een talisman, een krachtige magische spreuk om Kameroen te helpen de wedstrijd te winnen. N’Kono bracht de nacht in de cel door en Kameroen won de wedstrijd met 3-0.
Geen toernooi zonder ‘juju-man’
Ook tijdens het afgelopen Wk was er sprake van magie en voodoo. De Senegalese voetbalbond probeerde met behulp van medicijnmannen en heksendokters hun geblesseerde ster Sadio Mane weer fit te krijgen. Het mocht niet baten.
Het Argentijnse elftal werd gesteund door een heel leger van heksen. Met succes, zou je kunnen zeggen.
En Kameroen werd er wederom van beschuldigd magie te hebben gebruikt tijdens de kwalificatie voor het toernooi. Er zouden kippen zijn geslacht langs de zijlijn en spelers zouden een bezoekje hebben gebracht aan een voodoopriester. Voorzitter van de Kameroense voetbalbond, Samuel Eto’o, ontkende de beschuldigingen met klem.
Toch dachten lokale media dat er misschien wel een kern van waarheid in zat. Het tijdschrift African Soccer schreef eens: ‘Naar een belangrijk toernooi gaan zonder een ’juju-man’ is net zo dom als naar een examen gaan zonder pen.’ Voodoo en magie, het geloof dat krachten van buitenaf, door het offeren van dieren, speciale zalven en rituele ceremonies, invloed hebben op het leven is wijdverspreid in Afrika en is dus niet verwonderlijk ook onderdeel van het voetbal.
Braziliaanse heksendokter
Niet alleen in Afrika is magie zo nauw verbonden met voetbal. De diasporische religies reiken ver en wijd. Bijvoorbeeld tot in Brazilië, waar Helio Sillman de ‘vaste’ heksendokter van het Braziliaanse elftal was. In 2014 kon Sillman sterspeler Neymar niet behoeden voor een blessure, maar de ‘zwarte magie enthousiasteling’, zoals hij zichzelf noemt, steunde het nationale team op een andere manier. Hij maakte voodoopoppetjes van de tegenstanders van Brazilië en prikte deze vol met naalden. Zo maakte hij korte metten met spelers van Kameroen, Chili, Kroatië en Mexico.
De bekendste Braziliaanse heksendokter is overigens Daddy Guarantã. Echte naam Roberto Barros. De 84-jarige Barros beweert dat zijn drankjes en spreuken talloze wedstrijden, titels en zelfs één WK voor Brazilië hebben gewonnen. Hij wordt op handen gedragen door de fans van Corinthians: zij zijn hem dankbaar voor het beëindigen van een 21-jarige trofee-droogte. Vanaf het moment dat Barros voor de club aan de slag ging, won Corinthians de São Paulo-beker twee jaar op rij.
Hij deed hetzelfde voor amateurploeg Guarani. Een jaar nadat Barros in dienst kwam, ging Guarani van obscuriteit naar roem en werd de ploeg tegen alle verwachtingen in Braziliaans kampioen. En toen de Braziliaanse bond Barros in 2002 uitnodigde om voodoo-rituelen voor de nationale ploeg uit te voeren, won Brazilië datzelfde jaar voor de vijfde keer het WK. Dat kan toch bijna geen toeval zijn?
Twee kanten van dezelfde munt
Maar waar verschillen magie en voodoo dan van bijgeloof? Als het echt bestond, had Sadio Mané dan niet het WK gespeeld? Beter nog, waren dan niet alle Afrikaanse landen door de groepsfase gekomen? Had Marokko, met de steun van het volledige Afrikaanse continent, dan niet korte metten gemaakt met Frankrijk? En was Fulham dan niet in 2005 kampioen geworden? Zijn voodoo en magie niet gewoon onderdelen van bijgeloof?
Neil Warnock die een half seizoen lang hetzelfde ondergoed droeg – bij Rotherham waste hij 19 wedstrijden lang z’n jockstrap niet – is raar, net als Touré die als laatste het veld móet betreden en de kauwgom-rochels van Cruijff, maar op de een of andere manier valt het in het niet bij ritueel geslachte koeien en kippen, hyenabotten begraven onder de middenstip, voodoopoppetjes volprikken met vlijmscherpe naalden. Misschien omdat we weten, heel diep van binnen, dat bijgeloof niet meer is dan dat: dwaze lichtgeloovigheid.
We denken niet echt dat ons team wint vanwege die vuile onderbroek. Of omdat we met z’n allen in hetzelfde urinoir pissen. Of omdat we als laatste het veld betreden. Of omdat we onze kauwgom-rochels uitspugen op de helft van de tegenstander. Maar voor de zekerheid doen we het toch. Als extraatje. Het is een futiele poging om de willekeur van voetbal te begrijpen. Zekerheid bestaat in bijgeloof niet, maar comfortabel is het wel.
Voodoo, juju, winti en magie daarentegen… komen voort uit hele andere overtuigingen. Religie en cultuur. Het is een vorm van bijgeloof, zeer zeker, maar dat bijgeloof komt voort uit geloofs- en levensovertuiging, voortgekomen uit cultuur en religie. Het is een uitstulpsel van een godsdienst, waarin de verering van voorvaderen en geesten centraal staat. En dat biedt mensen zekerheid. Geen lichtzinnigheid of naïviteit, maar rotsharde overtuiging. Een ander soort perceptie, waardoor het geheel ook plots een nieuwe lading krijgt. Intenser ook wel. Omdat er daadwerkelijk in wordt geloofd.
Tussen geloof en bijgeloof
Om de boze geesten, de bakroe en jorka, te absorberen, werden de twee kippen in Suriname langs het lichaam gehaald. Er heerste absolute stilte en ik voelde me ongemakkelijk. De du man, de winti priester die het ritueel uitvoerde en contact kon maken met de geesten, de winti's, sprak als enige. Hij prevelde enkele woorden die ik me tot de dag van vandaag niet kan herinneren. Ik denk dat ik nooit echt heb begrepen wat hij zei.
Nadat ze de geesten hadden geabsorbeerd, werden de kippen onthoofd. Er was bloed, meer dan ik dacht dat uit een kip kon komen. De du man klemde de koploze nekjes tussen duim en wijsvinger en sproeide het bloed over de grond. Ik keek aandachtig, maar nam er tegelijkertijd ook afstand van. De droge aarde zoog het bloed op.
Die avond werd er gedanst. Er waren opzwepende trommels en blootsvoets gestamp op de dieprode aarde. Sommigen dansten als in trance, bezeten door geesten, door winti's. Ik vroeg me plots af, dieprood of bloedrood? Hoeveel offers waren hier al gebracht om de aarde zijn kleur te geven? Ik bewoog heen en weer op het ritme, sipte mijn witte rum en keek toe.
Een van mijn favoriete horrorfilms is The Skeleton Key. Een verpleegster in New Orleans raakt verstrikt in een bovennatuurlijk mysterie wanneer ze in een plantagehuis voor de bejaarde Ben Devereux gaat zorgen. Op zolder vindt ze een geheime kamer vol spreuken, haar en botten om voodoo mee te beoefenen. Het belangrijkste uitgangspunt van de film is: als je er niet in gelooft, werkt het niet.
Ik denk daar altijd aan, wanneer ik de kippen weer voor me zie. Wanneer ik op het randje balanceer van bijgeloof en geloof. Alles heeft een keerzijde. Dat geldt voor alle vormen van geloof. Ook bijgeloof. Ook magie. Ook voetbalvoodoo. Of het nou gaat om een vuile onderbroek of een voodoopriester in de hand nemen. Om de kauwgom-rochels van Cruijff of Bouba Diop die kippenbloed op doelpalen sprenkelt. Als je er niet in gelooft, dan werkt het niet. En als je wel gelooft…
Doorkronkelen is een gratis wekelijkse nieuwsbrief die in stand wordt gehouden door lezers. Sommige lezers betalen omdat ze mijn verhalen leuk of interessant vinden. Vind jij dat ook, overweeg dan om een betaald abonnement te nemen of via Bunq.me een (kleine) donatie te doen. Cheers!
Deze lap tekst is ook gewoon terug te luisteren. Het is namelijk de eerste, ruwe versie (vandaar ook de ‘spreektaal’) van een aflevering van de podcast VV Het Voetbalverhaal die ik eind vorig jaar, begin dit jaar samen met onder meer Michel Doodeman, Frank Heinen, Dave Aalberts en Jean-Paul Rison maakte. Luister vooral alle afleveringen – het zijn prachtige verhalen – en griezel lekker weg bij ‘Voodoo voor dummies: hoe je met hekserij wedstrijden wint’ (met een speciale shoutout naar de geluidseditor die er echt een mysterieuze en spookachtige podcast van heeft gemaakt).
Verder lezen:
Football conspiracy theories: Are we in a ‘golden age’ of fan paranoia?
Conspiracy theories are everywhere in football and why wouldn’t they be? This is an environment with the right climate to make conspiracies thrive: tribalism, partisan attitudes, anger and mistrust. They are not merely for supporters either.
[…]
But admit it. If you follow a certain club, from time to time you’ve been seduced by the suspicion that something or someone is deliberately hindering it. And those suspicions are clearly founded in fact. They’re all true. Even those that entirely contradict each other.
The man who completed football
Pelly Ruddock Mpanzu, a central midfielder for Luton Town F.C., is the first player to rise from England’s lowest tier of professional soccer to its highest with a single team.
Bram van Polen luidt noodklok bij PEC Zwolle: ‘Word schijtziek van deze club’
Promovendus PEC Zwolle verloor van NEC maar sportief verloopt het seizoen tot dusver goed. Hoelang nog? Financieel is het een chaos. Aanvoerder Bram van Polen laat zijn hart spreken.
The 100 best male footballers in the world 2023 – Nos 100-71
Denzel Dumfries, Serhou Guirassy and James Maddison all feature as we release the first 30 names on our 2023 list